Аудит текшируви усуллари, режалаштириш ва аудиторлик хулосасини тайёрлаш

Аудит фани предметини урганиш усуллари мавжуд иктисодий назария фанининг абстракциялаш усулидан файдаланиш асосида урганилади.

Абстракциялаш – фикр, мулохазани мавхумлаштириш деган маънони англатади.

Аудит фанини урганишнинг узига хос усуллари мавжуд. Фаннинг предметини урганишда аудит усуллари ва аудиторлик мезонларини билиш мухимдир. Бунда аудитнинг максади хамда аудитор мезонларининг асосий тамойилларини билиш лозим.

Жумладан, – мажбуриятларнинг умумийлиги (аудитор ва мижоз учун);

-молиявий хисоботларнинг умумийлиги;

-жараёнларнинг бир-бири билан келишуви;

-молиявий хисоботларни йигиш ва улар юзасидан мажбуриятлар олиш;

-аудитнинг технологиясини билиш яъни аудиторлик дастури;

-аудиторлик танлови;

-ишнинг сифати;

-хакикий текшириш усуллари;

-исботлаш, хужжат асосида текшириш;

-кузатиш, суровнома, мутахасислар текширувидан фойдаланиш усулларидир.

Текширув хатоларни урганиш ва аудиторлик хулосасини ёзиш билан тугалланади. Аудиторлик фирмаларини ташкил этиш ихтиёрий булиб, тегишли хукук идораларидан Узбекистон Республикаси Молия Вазирлигининг бошкармалари томонидан лицензия олиш билан уз фаолиятини бошкаради ва юридик шахс хисобланади.

Тахлилий жараён аудитнинг мухим бир услубиятларидан булиб, у куйидаги тартибда иш олиб боришни таказо килади ва улар куйидагича:

-максадни белгилаш;

-текстни режалаштириш;

-текстни утказиш;

-натижани тахлил этиш ва хулоса.

Корхонанинг жорий давр мобайнидаги молиявий мустахкамлигини билиш учун мавжуд хужалик жараёнлари маблагларини, маблаглар манбаини курсатувчи умумий молиявий коффицентларини хисоблаш асосий вазифалардан биридир.

Куйидагилар умумлаштирувчи коэффицентлар хисобланади:

-молиявий сарфларни коплаш;

-киска муддатли карзларни тугатиш коэффиценти;

-абсолют микдорларда маблагларни коплаш.

Аудиторлик текширувини утказишнинг асосий усулларига куйидагиларни киритиш мумкин:

-хакикий текшириш;

-текшириш якунларини хужжатлар билан тасдиклаш;

-кузатиш, суров;

-механик жихатдан аникланган текшириш;

-махсус текшириш;

-юзлаштирилиб текшириш.

Аудиторлик текширувини утказишда ташкилий жихатдан хам усуллар булиши мумкин, булар куйидагилар:

-аралаш текшириш;

-танлаб текшириш;

-аналитик текшириш;

-комбинацион текшириш.

Аудитор корхонани текширувдан утказганда унинг фаолиятини бахолайди. ^.

-корхонанинг молиявий ахволи кай холатдалиги;

-банкротлик холатини аниклаш;

-банкротлик холати юз берса, ундан чикиш имконияти мавжудлиги;

-маслахатларни аудиторлик хулосасида кандай акс эттириш мумкинлигига эътибор каратилади.

-аудиторнинг ёндошув йуналиши;

-хужалик жараёнларини назорат килишни текшириш;

-баланс моддаларини текшириш;

-аудитнинг тугалланиши ва хулоса ёзиш.

2. Аудиторлик текшируви муваффхакиятсизлик хатарини камайтириш учун аудиторлар ва аудиторлик фирмалари уз имкониятидан келиб чикиб мижозни ишончли бахолаш критериясига эга булиши керак. Мижозни муваффхакиятсиз танлаш эса мухим молиявий ва маънавий йукотишларга олиб келиши хамда фирмани ва аудиторнинг обрусига зиён етказиши мумкин.

Аудиторлик фирмалари мижозларни танлашдаги асосий боскичлар куйидагилардан иборат:

-тармок характерини бахолаш;

-аудиторлик текшируви максадини аниклаш;

-рахбарларнинг хусусиятларини ойдинлаштириш;

-аудитнинг сермехнатлилигини ва кийинлигини олдиндан бахолаш;

-аудит натижалари тугрисидаги олдинги аудитор хулосаларини шархлари билан танишиши;

-мижознинг солик органлари, банклар, хамкорлар, акционерлар билан узаро муносабатлари характери ва муаммоларни аниклаш;

-тавсиялар олиш (бошка ташкилотлардан, мутахассислардан);

-хисоботни аналитик текшириш;

-мижознинг бухгалтерия хисоби ва хисоботларнинг холати, хамда жорий ва келгуси давр муаммолари билан дастлабки танишуви;

-аудиторлик фирмаси ёки аудиторнинг иш бажариш буйича уз кобилиятининг зарур ходимлари мавжудлиги ва мижоз тармогини билиши нуктаи назаридан бахолаш лозим.

Агар юкоридаги боскичлар аудитнинг юкори хатари билан боглик булса ёки аудитор учун вазифа жуда мураккаб булган холларда мижоз хизмат курсатишга кабул килинмайди.

Аудиторлик текшируви жараёнида мижоз ва аудиторнинг узаро муносабити буйича куйидаги типларга булинади:

Мижоз ва аудитор уртасидаги узаро тушунишни белгиловчи кушимча хужжат – бу аудитор уз мижозига юборувчи аудит утказишга розилик хати.

Хатнинг асосий мазмуни куйидагилардан иборат:

Аудит утказиш буйича шартнома тадбиркорлик жамиятида кулланиладиган шартномалар каби мижоз ва аудиторнинг узаро муносабатини аниклаш расмий хужжатдир. Аммо бу шартномани бошкалардан фарки шундан иборатки, унда учинчи шахсларнинг кизикишини хам эътиборга олишади. Аудит утказиш буйича шартнома канчалик аник тузилган булса, мижоз ва аудитор уртасидаги узаро муносабат шунчалик карама-каршиликсиз булади.

Корхона тугрисидаги умумий ахборот хисоботларининг хакикийлиги хакида асосланган хулосага келиш учун зарур. Хусусан, корхонанинг фаолият ва тармок хусусиятларини, уларнинг ташкилий тузилишини, ишлаб чикариш, молиявий ва бошка алокаларини аниклаш, юридик мажбуриятлари билан танишиш керак.

Корхона хакидаги ахборотнинг асосий манбалари:

-бошкарув ходимлари билан мухокамалар, юкори рахбарлар ва ижрочи ходимлар билан учрашувлар, яъни хисоб юргизиш билан бевосита банд булмаган ходимлар билан сухбатлар ахборотни биринчи кун олиш имконини беради;

-асосий булимларни, ишлаб чикариш бирликларини, омборларини куриш, бу уз навбатида активларни саклаш ва ишлаб чикариш шароитлари тугрисида тасаввур килиш имкониятини яратади;

-ички ва ташки хисоботлар.

Аудитор мижознинг тадбиркорлик фаолиятига таъсир курсатувчи ички ва ташки омилларни аниклаши шарт.

Ташки омилларга макроиктисодиёт ва тармок омиллари киради.

Макроиктисодий омиллар:

• асосий фаолият (усиш, пасайиш), халкаро савдо, тариф тусиклари, соликка тортишдаги узгаришлар, чет эл бозорларига богликлик, валюта курсини тебраниши, ташки назорат тизими, давлат сиёсатини узгариши, фоиз ставкаларини корхона баркарорлигига таъсири, истеъмолчи ликвидлигига таъсир курсатувчи иктисодий омиллар, кимматли когозлар индексини узгариши ва мулкчилик бозорини ривожланиши.

Тармок омиллари:

• тартибга солиш мухити (янги ёки кутилаётган конунчилик далолатномалари, масалан бахолар устидан ёки атроф мухитни ифлосланиши назорати);
• иктисодий шароитлар (тармокни кискартириши ёки кенгайиши, юкори таваккалчиликли тармокларни вужудга келиши, жиддий бахо ракобати, фаолият узлуксизлиги ва мавсумийлиги);
• мехнат (мехнат муаммолари, оддий булмаган мехнат сиёсати, тармок буйлаб ишсизлик, тармок буйича иш хаки даражаси, маълум касб ходимлари етишмаслиги, малакаси).

Мижоз фаолиятига таъсир курсатувчи ишлаб чикариш омиллари куйидаги гурухларга булинади:

умумий масалалар:

Мулкчилик:^^Операциялар:

• Мижоз махсулоти ва хизматидан асосий фойдаланувчилар, махсулот ишлаб чикариш боскичлари ва усуллари хамда у билан боглик булган таваккалчиликлар, ишлаб чикариш кувватларини характери ва жойлашиши, марказлаштирилмаган жараёнларни марказий аппарат томонидан назорат даражаси, ишлаб чикариш таннархи омиллари, мол етказиб берувчилардан карз олиш имконияти, мол етказиб берувчиларнинг тобелиги, ишлаб чикариш куввати, ишлаб чикаришнинг техник муаммолари, ишлаб чикариш узлуксизлигининг давомийлиги ва эгилувчанлиги.

Молия:Маркетинг:

Аналитики рассказали о своих последних инсайтах, актуальных фишках и инструментах

Жаҳон ва марказий осиёни мафкуравий бўлиб олишга уринишлар

   «Геосиёсат» тушунчаси.

Бу атама ўзида («гео» – «ер», «сиёсат» эса – «давлат» ва «ижтимоий иш») маъноларини англатади. «Геосиёсат» атамасида геосиёсий муддаолар, уларнинг кўринишлари, турли хил давлат ва халқларнинг манфаатлари тизими, унга бўлган ёндашув услублари, воситалари у ёки бу давлатнинг ҳудудий жойлашуви, салоҳиятига бўлган муносабатда ифодаланган мақсадлар ўз ифодасини топади.

«Геосиёсат» узоқ тарихга эга бўлсада, у тушунча сифатида ХХ асрнинг бошларида шаклланган. Бу атама Р. Челлен томонидан муомалага киритилган бўлиб, ҳозирги даврда давлатлар ва дунё мамлакатлари халқаро сиёсатида, фалсафада, сиёсат фалсафаси ва фанларида кенг қўлланилмоқда. Геосиёсат кўп қиррали тушунча сифатида турли манфаатларни ўзида мужассам этади.

Ҳозирги даврда геосиёсий мақсадлар кўпроқ мафкуравий сиёсат билан ҳамоҳанглигини алоҳида таъкидлаш зарур. Бунда мафкуравий таъсир кўрсатиш геосиёсатнинг энг таъсирчан воситаси сифатида намоён бўлмоқда. Яъни турли давлатларнинг мақсадлари халқнинг турли қатламлари, хусусан ёшлар онги ва қалбига мафкуравий таъсир кўрсатиш орқали, уларнинг фаолиятини ўз таъсирига, яъни манфаатларига йўналтирилган мафкуравий муҳитни яратишни кўзлаган ҳолда амалга оширилмоқда. Ушбу жараённи тўғридан-тўғри кўриш, унинг қандай амалга ошишини аниқ билиш қийин ва мураккабдир.

Ана шу сабабдан ҳам Президентимиз мафкуравий полигонлар ядро полигонларига қараганда хавфлироқ бўлиб қолганлигини алоҳида таъкидлаганлар.

Ядро полигонларини каерда жойлашганини, унинг кувватини, қандай мақсадга йўналганлигини муайян даражада аниқ билиш мумкин. Аммо, ёвуз, ёт мафкуравий мақсадларни қаердан ва қандай йўллар билан ва қайси инсонлар қалбини эгаллаб олаётганлигини осонликча билиб бўлмайди.

Бугун «икки қутбли мафкура» ўртасидаги курашга барҳам берилган бўлсада, аммо дунёда мафкуравий курашлар тўхтаб қолгани йўқ. Аксинча, жаҳон майдонларини мафкуравий бўлиб олишга уринишлар турли йўллар билан содир бўлмоқда. Масалан, Ўзбекистон мустақилликни қўлга киритганидан кейин мафкура соҳасида ҳаёт осонликча кечмади.

Миллий истиқлол ғоясига зид бўлган ёт ва бегона ғоялар кириб келишга ва ёшларимиз онгини эгаллашга, уларни мамлакатимизда белгиланган улуғ мақсадларни амалга оширишга қарама-қарши қўйишга уринишлар бўлганлигининг гувоҳимиз. Бундай ҳаракатларнинг тарафдорлари ўзларини «дўст», «миллатдош», «ватандош», «диндош» этиб кўрсатиш ниқоби билан ўз ғояларини амалга оширишга уриндилар.

Жаҳон геосиёсатида халқларни маънавий-мафкуравий жиҳатдан тобе этишга интилиш ва бугунги кунда дунёни шундай асосда бўлиб олишга уринишлар давом этмоқда. Шу нуқтаи назардан бу масалага кўпроқ тўхталиш ва ушбу муаммони назарий ва амалий жиҳатдан тахлил этиш, жаҳон мафкуравий бўлиб олинишлинишларнинг жаҳон ҳамжамиятига салбий таъсирини ўрганиш мақсадга мувофиқдир.

Чунончи ёт ғоялар муаллифлари ҳозирги замон оммавий ахборот воситалари, уларнинг ютуқларидан, ҳамда турли хил марказлар, айни пайтда ўзаро ҳамкорликка йўналтирилган ижтимоий, маданий, иқтисодий воситалардан фойдаланиш орқали дунёнинг турли ҳудудларида ўзларига мос мафкуравий муҳитни шакллантириш мақсадларини ҳам кўзламоқдалар.

Ана шундай шароитда миллий истиқлол ғоясини чуқур эгаллаш орқалигина бундай мафкуравий майдонларда олиб борилаётган курашлар моҳиятини тўғри тушуниш ва олдини олиш мумкин. Мафкуравий жараёнлар фикр ва ғоялар тизими сифатида инсон онгига йўналтирилганлиги, ўзига хос мақсадлари борлиги билан характерланади.

Маърифий ривожланиш ва дунё халқлари ривожи шуни тақозо этадики, геосиёсат ҳам маълум бир мақсадларни кўзлар экан, у фақат инсоният орзу қилиб келган тинчлик ва барқарорликка, мамлакатлар ва халқлар равнкига, эркин ва фаровон ҳаёт қуриш ғоясига мос бўлиши керак.

У Ватан равнақи, Юрт тинчлиги, Халқ фаровонлиги, ижтимоий ҳамкорлик, миллатлараро тотувлик ва диний бағрикенглик ғояларини ўзида мужассам этиб, ҳозирги геосиёсий мақсадларнинг бош мезонига айланиб бориши лозим. У носоғлом мафкура ва ғояларни бошқа халқлар онгига, қалбига сингдириб, мафкуравий жиҳатдан дунёни бўлиб олишга эмас, ўзаро манфаатли ҳамкорликка, дунёвий муаммоларни ўзаро ҳамжиҳатлик билан ҳал этишга хизмат қилиши керак.

ХХ асрнинг охирида дунёда жаҳоншумул воқеалар рўй берди. Унинг сиёсий харитаси, жумладан, Марказий Осиёнинг манзараси тубдан ўзгариб кетди. Собиқ СССРнинг парчаланиши, унинг ҳукмрон мафкурасининг барбод бўлиши ва Марказий Осиёдаги республикаларнинг ўз мустақиллигини қўлга киритиши минтақамизда нафақат ижтимоий-сиёсий жиҳатдан, балки янги мафкуравий вазиятни ҳам вужудга келтиради. Ушбу вазиятнинг моҳияти қуйидагилардан иборат:

Биринчидан, собиқ шўролар ҳукмронлиги шароитида коммунистик мафкура, минтақа халқлари азалдан қон-қардош бўлишларига қарамасдан, уларни зўрма-зўраки «бирлаштириб» турган эди. У минтақа халқлари онгига зўравонлик билан «СССР – ягона Ватан» ва совет халқи – янги тарихий «бирлик» – деган тушунчаларни сингдиришга зўр бериб уринар эди.

Минтақадаги собиқ иттифоқдош республикалар ўзларининг мустақиллигини қўлга киритиши билан бу мафкура барбод бўлди. Уларнинг ҳар бири олдида ўзларининг ички ҳаёти ва истиқлолини мустаҳкамлаш, барқарорликни таъминлаш ва ўзлари учун мақбул бўлган тараққиёт йўлини белгилаб олишдек жуда мураккаб вазифалар юзага келди.

Иккинчидан, минтақадаги мамлакатлар ўз мустақиллигини қўлга киритган бўлишига қарамасдан, 1991 йилгача собиқ марказ ҳали ўз ҳукмронлигини қайтадан тиклашга мойил эди. Шунинг учун ҳам у минтақа мамлакатларини бир-бирига қарама-қарши қўйиш, миллатлараро зиддиятларни келтириб чиқариш каби сиёсатни давом эттирди.

Учинчидан, мустақилликни қўлга киритган минтақамиз мамлакатларини ўз таъсир доирасига ўтказиш учун яна бошқа бир қатор мамлакатлар ҳам ҳаракатни бошлаб юбордилар. Уларнинг кўпчилиги ташқаридан беғараз ёрдам кўрсатаётгандай бўлиб кўринсаларда, аслида ҳар бир кўрсатаётган «ёрдамлари» эвазига минтақада ўз мавқеини мустаҳкамлашга ҳаракат қилдилар. Аслида бундай ҳаракатларнинг бўлиши табиий ҳолдек кўринади,

Аммо, уларда ҳам минтақа давлатлари ва халқларини бир-бирига қарама-қарши қўйишга интилишлар йўқ эмас. Демак, ана шу интилишлар ҳам минтақа мамлакатларининг мустақиллик шароитида юзага келган муаммоларни ўзаро якдиллик билан ҳал қилишга хизмат қиладиган умумий омилнинг юзага келишига ўзининг таъсирини ўтказди.

Тўртинчидан, минтақада юзага келган муаммоларни ҳал қилишга хизмат қилувчи янги маънавий-мафкуравий муҳитни шакллантириш эхтиёжи ҳам ошиб борди. Мамлакатимиз Президенти Ислом Каримов таъкидлагани каби: СССР парчаланиб кетгандан кейин бизнинг иродамиз ёки интилишимизга боғлиқ бўлмаган ҳолда Ўзбекистон амалда фронт яқинидаги давлатга айланиб қолди.

Афғонистонда уруш алангаси ўчмагани фақат бизнинг мамлакатимиз учунгина эмас, балки бутун минтақадаги барча мамлакатлар учун ҳам катта хавф-хатарни вужудга келтирди.

Бешинчидан, Ўзбекистон ўзининг иқтисодий салоҳияти, хом-ашё ресурсларга бойлиги, ишчи кучи ва демократик имкониятлари, кўп жиҳатдан геополитик жойлашувига кўра ҳам, минтақада етакчи ўринда турганлиги билан ажралиб туради. Бинобарин Ўзбекистонга нисбатан бўладиган ҳар қандай хавф-хатар, албатта, бутун минтақага таъсир қилади.

Аслида бу уринишларга минтақа мамлакатлари ва халқлари ўртасида мавжуд бўлган азалий дўстликка путур етказишга қаратилган мафкуравий ҳаракатлар деб баҳо бериши мумкин.

Инсоният цивилизациясининг ривожланиш тарихи, Айниқса, ҳар жиҳатдан бир-бирига боғлиқ бўлиб қолган ҳозирги дунё воқелиги шундан далолат бериб турибдики, алоҳида олинган бир давлатдаги ҳеч бир можаро узоқ вақт давомида миллий чегаралар доирасида қолиб кетмайди.

Бир қанча сабабларга кўра бундай можаро назорат қилиб бўлмайдиган даражада ёйилиб кетиши муқаррар. Бу эса эртами-кечми қўшни давлатлар олдига барча салбий оқибатлари билан бирга қатор муаммоларни кўндаланг қилиб қўяди. Ҳатто минтақадаги вазиятни беқарорлаштириш даражасига бориб етади.

Шу нуқтаи назардан қараганда, можаронинг яширин ва ошкора тарзда байналмилаллашуви тангликни чуқурлаштиради. Чунки турли мақсадларни кўзлайдиган ва танглик мавжуд бўлган ҳудудда ўз манфаатларини таъминлашга интиладиган ташқи кучлар ҳамма вақт шай туради[1].

Марказий Осиё мамлакатлари ўз мустақиллигини қўлга киритиб, тараққиёт сари қадам ташлаётган ҳозирги шароитда ҳам жаҳондаги маълум бир сиёсий кучлар, мафкуравий полигонлар улкан иқтисодий салоҳият ва кулай геополитик мавқега эга бўлга бу минтақани ўз манфаатлари доирасига тортиш ҳаракатларидан тухтагани йўқ.

Улар ўз мақсадларига эришиш учун таъсир ва босим ўтказишнинг барча шаклларини қўлламоқдалар. Жумладан, Марказий Осиё мамлакатларининг ўзаро иқтисодий интеграциялашув жараёнига тускинлик қилиш, уларда ўзаро бир-бирларидан норозилик кайфиятини уйғотиш каби мафкуравий таъсир ўтказиш ҳолатлари содир бўлаётганлигини таъкидлаш мумкин.

Бу мақсадда минтақада тарихан шаклланган ижтимоий-иқтисодий, маданий, маърифий алоқаларни издан чиқариш, дўст ва биродар давлатлар, халқлар ва миллатлар ўртасига низо солиш, кескинлик ўчоқларини келтириб чиқариш учун турли ғоявий, диний ва мафкуравий воситалар ишга солинмоқда.

Айниқса, Марказий Осиё халқларининг дунёқараши ва маънавиятида ислом динининг мустаҳкам ўрин эгаллаганидан фойдаланиб, уларга исломий «сабоқ» бериш, исломни қайта тиклаш байроғи остида минтақада диний экстремизм ва фундаментализмни кенг тарқатиш борасида олиб борилаётган қўпорувчилик ҳаракатлари кучайди.

Маълумки, «фундаментализм», «экстремизм», терроризм», каби тушунчалар жамиятда қабул қилинган қонун-қоидаларга мос келмайдиган ва уларга зид бўлган ғоялар ҳамда улар асосидаги ҳаракатларни ифодалайди. Қандайдир бир йўналишни бузиб талқин этган ҳолда сиёсий мақсад қўювчи ҳаракат экстремизмга олиб келади.

Экстремизм қандай номланган ёки қандай кўринишга эга бўлмасин, унинг асосий мақсади жангари гуруҳларни шакллантириш орқали ҳокимият тепасига келишдан иборат. Худди шундай «фундаментализм», «терроризм» каби сўзлар ҳам том маънода ҳокимият ёки бирор бир ғаразли мақсадлар учун курашувчи ижтимоий-сиёсий гуруҳ ва оқимларга тегишлидир.

асалан, «фундаментализм» атамаси аслида, христиан дини билан боғлиқ ҳолда шаклланган. Унинг биринчи бор расмий қўлланиши 1908 йили АКШнинг Калифорния штати протестантлари тузган «Христиан динининг фундаментал тушунчалари конференцияси»га (TheConferenceonCristianFundamentalis) тегишли бўлиб, қуйидагича асосий 5 ақидани ифодалайди:

·        Иисуснинг бокира аёлдан дунёга келгани;

·        унинг инсоният гуноҳларини оклаш учун курбон бўлгани;

·        жисман қайта тирилиши;

·        ер юзига жисмонан иккинчи бор келиши;

·        китобнинг муқаддаслиги ва уни дастлабки соф ҳолига қайтариш.

Диний экстремизм ўзининг икки хусусияти билан ажралиб туради:

1.     Уларнинг ақидаларига кўра, гуё барча ҳозирги замон мусулмон жамоалари исломий тусларини йўқотганлар ва жоҳилия (исломдан аввалги) асри жамиятларига айланганлар. Бундай ёндашув ҳукумат ва унинг олиб бораётган сиёсатини танқид қилишга «асос» бўлиб хизмат қилади;

2.     Улар гўё фақат «ҳақиқий» мусулмонлар, яъни уларнинг ўзлари ҳокимиятга келгач барпо бўлажак «исломий тартибни» ўрнатиш учун кескин ва агрессив ҳаракат қилиш зарур деб ҳисоблайдилар.

Аслида «фундаментализм» ва «экстремизм» ғояларининг Марказий Осиёга кириб келишидан кўзланган мақсад – диннинг қадриятларини қайтадан тиклаш эмас, балки ана шу ғоялардан восита сифатида фойдаланиш орқали минтақада беқарорликни, диний ва миллатлараро низоларни вужудга келтириш, охир-оқибат эса ҳокимиятни қўлга киритишдир.

Бу уринишларда тузатиб бўлмас фожиаларга олиб келиши мумкин бўлган, тарих сахифасида қолиб кетган халифаликни тиклаш ғоясига ҳам зўр берилмоқда. Ана шу йўлда ислом фундаментализми вакиллари, ҳатто диний эътиқод даражасида, инсон қалби маънавий бойлигининг ажралмас қисми бўлган миллий ўзига хосликни «қурбон» қилиш ғоясидан ҳам тоймаяптилар.

Айнан ана шу хатти ҳаракатлар бугунги кунда ўз обрусидан бутунлай махрум бўлган марксизм-ленинизм таълимотини эслатиб туради. Масалан, Россияда марксистларнинг энг жангари оқими-большевиклар, миллати ва иркидан қатъий назар, дунёда яшаётган барча халқларни бирлаштириш ғояларини илгари суриб, террор йўли билан ҳокимиятни қўлга киритган эдилар.

Бугун диний экстремизм ва фундаментализм томонидан Марказий Осиёда олиб борилаётган қўпорувчилик ва террористик ҳаракатлар ҳам ана шундай мақсад, йўл ва услубларга таянмоқда.

Диний экстремизм ва фундаментализмининг минтақамиз, хусусан мамлакатимиз тараққиётига хавф туғдираётганлигини Президентимиз теран англаб, бу қандай даҳшатли оқибатларга олиб келиши мумкинлигидан ҳаммамизни огоҳ қилган эди. Тошкентда феврал фожеалари содир этилмасдан икки йил олдин Президент И.А. Каримов ўзининг «Ўзбекистон ХХI аср бусаға­сида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари» номли фундаментал асарида шундай ёзган эди:

«Кўплаб сиёсатчилар, олимлар, журналистлар ХХ аср охирида юз берган «Ислом уйғониш», «қайта исломланиш», «ислом феномени» ва бошқа турли-туман номлар билан аталган ҳодисанинг сабабларини тушунтириб беришга ҳаракат қилдилар. Бу тушунчалар ҳақида мунозарага киришмаган ҳолда, эътиборни жаҳон ҳамжамияти ҳаётида ислом қадриятларини тиклаш байроғи остида рўй бераётган ҳодисалар ғоят хилма-хил, кўп қиррали, баъзан зиддиятли ва хатто қарама-қарши кутбли эканлигига қарат­моқчиман.

Шу билан бирга аниқ-равшанки, жаҳон жамоатчилиги бу жараёнларга жуда катта қизикиш билан қарабгина қолмаяпти. Унинг диний экстремизм ва фундаментализм каби кескин ҳодисалар муносабати билан безовталанаётганлиги баъзан эса, хатто хавфсираётгани ҳам кўзга ташланмоқда.

Афсуски, ҳозирги замон шароитида ана шу ўта кескин кўринишлар жиддий можароларни, зиддиятларни келтириб чиқариши, барқарорлик ва хавфсизликка таҳдид солиши мумкинлигини инсониятни чучитяпти. Шундан дарак берувчи фикрлар анча-мунча тупланиб қолган. Ўзбекистоннинг мустақиллигини мустаҳкамлаш, унинг хавфсизлигини таъминлаш зарурлиги нуқтаи назардан қараганда, бу ҳодисалар бизда ҳам жиддий ташвиш туғдирмоқда»[2].

Бу фикр ҳақиқат бўлиб чиқди. Экстремистлар 1999 йилнинг 16 февралида ўзларининг кора ниятларига эришиш мақсадида Тошкентда қўпорувчиликни амалга оширдилар. Бу қўпорувчилик ҳаракатлари орқасида катта кучлар борлиги аён.

Хўш, нима учун бу фожеалар Ўзбекистонда содир этилди, унинг Марказий Осиёдаги бошқа давлатларга таъсири бўлиши мумкинмиди? Унинг Тошкентда содир этилишига асосий сабаб шуки, юртимизда олиб борилаётган сиёсатнинг ютуқлари жаҳон жамоатчилиги томонидан эътироф этилмоқда.

Нисбатан киска давр ичида Ўзбекистон ижтимоий-сиёсий жиҳатдан барқарор, умуминсоний қадриятлар устувор бўлган, маънавий меросни ва диний қадриятларни тиклаб, инсон ҳуқуқларини устувор соҳа даражасига кўтара олган мамлакатдир. Халқининг Президентга, давлатга ишончи ниҳоятда мустаҳкам бўлган Ўзбекистон Марказий Осиёда барқарорликни таъминлаш ва минтақа давлатларининг ўзаро интеграциялашуви жараёнида етакчилик қилмоқда.

Агар Ўзбекистонда душманларимиз мўлжаллаган мақсадлар амалга ошса, бу нафақат бизда, балки бутун минтақа давлатларида ҳам жуда катта сиёсий ўзгаришларнинг содир бўлишига сабаб бўлиши, минтақавий интеграция жараёнларига ўзининг улкан салбий таъсирини ўтказиши мумкин эди. Террористларнинг амалга оширган қўпорувчилик ҳаракатлари кўзлаган мақсадига етмади ва етолмайди ҳам.

Ўзларини ислом динининг «ҳимоячилари» деб кўрсатишга уринаётган террористларнинг асл нияти чинакам исломий қадриятларни тиклаш эмас, балки ҳокимиятни қўлга киритиш, Марказий Осиёдаги мамлакатларни ўзлари танлаган йўлдан қайтариш ва бутун минтақада ўз ҳукмронлигини ўрнатиш эди.

Аслида, мустақиллик йилларида мамлакатимизда ҳақиқий исломий қадриятларимиз тикланди ва бу йўналишда изчиллик билан катта ишлар амалга оширилмоқда. Динимизнинг халқимиз маънавиятининг ажралмас қисмига айланганлиги Президентимизнинг қуйидаги фикрларида ўз аксини топган:

Халқимизнинг минг йиллик тарихини, бугунги маънавий ҳаётини, дину диёнатимизни мухтасар ифодалаб айтиш мумкинки, Оллоҳ бизнинг қалбимизда, юрагимизда»[3].

Умуман Марказий Осиё халқлари мустаҳкам дўстлигининг аҳамиятини алоҳида таъкидлаш лозим. Чунки, минтақа туб халқларининг маънавий илдизлари бир, руҳи, турмуш тарзи яқин, улар ана шу бой манбадан бирдек бахра оладилар. Шу маънода ҳам улар бирлигини мустаҳкамлаш умумминтақавий маънавий юксалишимизга ўзининг ижобий таъсирини ўтказиб тураверади.

Марказий Осиё минтақасидаги мафкуравий жараёнлар тизимида Афғонистонда давом этаётган фуқаролар уруши ҳам алоҳида ўрин эгаллаб турибди. Йигирма йилдан буён давом этиб келаётган ҳарбий мажоралар оқибатида умуминсоний цивилизациядан ўзилиб қолган Афғонистон ҳудуди халқаро террорчилик ва диний экстремизм, қурол-яроқ ва гиёхванд моддаларнинг ноқонуний савдоси ўчоғи бўлиб қолди.

2000 йилнинг сентябрь ойида ҳам БМТ Бош Ассамблеяси «Минг йиллик саммити»да Президентимиз минтақамиз хавфсизлигини таъминлаш билан боғлиқ бўлган халқаро терроризм ва наркобизнесга қарши фаол курашиш, Марказий Осиё минтақасидаги барқарорлик ва хавфсизликни таъминлаш ва жаҳон хавфсизлик тизимини такомиллаштириш муаммоларига эътибор қаратди, бу масалаларни ўта мураккаб тус олаётганлигини асослаб берди.

Мустақил тараққиёт, эркин ва фаровон ҳаётга бўлган ишонч – эътиқодни мустаҳкамлаш йўлида хавф-хатарларнинг олдини олиш учун муттасил огоҳ бўлиб яшаш, биргаликда кураш олиб бориш минтақа халқлари учун ҳаётий заруриятга айланиб қолди. Минтақа халқлари учун ўта муҳим аҳамиятга эга бўлган бу жараённи тўғри англаб етган Марказий Осиё мамлакатларининг раҳбарлари фақат 2000 йилнинг ўзида бир неча бор учрашдилар ва хавфсизликни таъминлаш ҳамда ўзаро иқтисодий интеграциялашувнинг долзарб масалаларини муҳокама қилдилар.

Жумладан, 2000 йил апрель ойида Тошкентда, 2000 йил август ойида Бишкекда ва октябрь ойида яна Тошкентда, 2001 йил январида Остонада бўлиб ўтган учрашувларда минтақада хавфсизликни таъминлашга хизмат қилувчи муҳим қарорлар кабул қилинди.

Хусусан, октябр ойида Тошкентда бўлиб ўтган учрашувда «Марказий Осиёда наркотикларнинг ноқонуний савдоси, уюшган жиноятчилик ва террорчиликка қарши кураш буйича ҳамкорликнинг устувор йўналишлари» тўғрисидаги ўта муҳим хужжат шулар жумласидандир.

Марказий Осиё мамлакатлари раҳбарларининг бу учрашувлари умумий хавфсизликни таъминлаш, минтақа халқларининг ўзаро дустлигини мустаҳкамлаш ва мавжуд иқтисодий муаммоларни ҳал этиш имкониятини беради. Шу маънода Ўзбекистон Президенти томонидан олға сурилган «Туркистон-умумий уйимиз» ғоясининг амалий аҳамиятини алоҳида таъкидлаш лозим.

Шунинг билан бирга Президентимиз таъкидлаганидек, «…Марказий Осиё мамлакатларининг тинчлиги ва барқарорлигига, мазкур минтақада яшовчи халқларнинг хавфсизлигига даҳл қилувчи тажовузларнинг олдини олиш ва бартараф этиш борасидаги ҳамжиҳатлигини мустаҳкамлаш зарур. Уларнинг бу

йўлдаги саъй-ҳаракатлари, имкониятлари ва салоҳиятларини мувофиқлаштириш ва бирлаштириш айниқса муҳимдир»[4].

Минтақада хавфсизликни таъминлашнинг асосий шарти Афғонистонда давом этаётган фуқаровий урушни тўхтатиш, у ерда тинчликни таъминлашдир. Чунки бу заминда давом этаётган уруш натижасида наркотик моддаларни ноқонуний йўл билан минтақа мамлакатларига олиб ўтиш, қуролларни ғайриқонуний йўл билан таркатиш, террорчилик ҳаракатларини авж олдириш содир бўлмоқда.

Бу борада ҳам Ўзбекистон илгари сураётган Афғонистондаги ҳарбий можароларни сиёсий йўл билан ҳал этишга қаратилган «Олти қўшув икки» гуруҳи фаолиятини йўлга қўйиш, террорчиликка қарши халқаро кураш марказини ташкил қилиш борасидаги ташаббуслар, минтақа мамлакатлари ўртасидаги интеграция жараёнларини кучайтириш юзасидан олиб борилаётган саъй-ҳаракатлар муҳим аҳамият касб-этади.

Умуман, Афғонистонда давом этаётган ҳарбий можароларни сиёсий йўл билан ҳал қилиш ғояси Марказий Осиё минтақасида хавфсизликни таъминлашга қаратилган. Албатта бошланган ана шу ижобий ҳаракатни давом эттириш, унга мафаатдор бўлган давлатларни фаоллаштириш бугунги куннинг шу соҳадаги долзарб вазифаси бўлиб қолмоқда.

Хуллас, бугунги кунда хавфсизликни таъминлаш билан боғлиқ бўлган муаммоларни ҳал этиш минтақадаги барча мамлакатларнинг истикболини ҳам бир қадар белгилаб беради. Шунинг билан бирга бу – минтақада яшаётган халқларнинг азалий қон-қариндошлиги, ҳамкорлиги ва маънавий – руҳий яқинлигини мустаҳкамлашда ҳам ўта муҳим аҳамиятга молик масала бўлиб қолаверади.

                           Таянч сўз ва иборалар.

Геосиёсат, Марказий Осиё, мафкуравий сиёсат, мафкуравий таъсир, минтақавий ҳамкорлик.